Toepassing raamwerk op opvolgen snelheidslimieten

Gedrag dat op alle wegtypen voorkomt en dat zowel bij weggebruikers als wegbeheerders veelvuldig in de belangstelling staat, is het zich houden aan de snelheidslimiet. Aan de hand van dit onderwerp, hierna aandacht voor de reeks waarnemen, begrijpen, kunnen en willen, om te laten zien hoe deze basiscomponenten invloed hebben op het ontstaan van snelheidsgedrag.

In de eerste plaats is het zo dat, in tegenstelling tot verkeersborden in hun algemeenheid, snelheidslimietborden bij uitstek borden zijn die relatief goed worden waargenomen. Er zijn diverse onderzoeken gedaan naar het zien en onthouden van verkeersborden, met wisselende resultaten. Een studie onder meer dan 5.000 automobilisten heeft uitgewezen dat gemiddeld gezien de kans dat een verkeersbord wordt gezien en onthouden, niet hoger is dan circa 50 procent [6.8]. Snelheidslimieten daarentegen worden door 69 tot 91 procent van de weggebruikers correct onthouden [6.8, 6.11, 6.12]. De plek waar een snelheidslimiet wordt geplaatst heeft invloed op de waarneembaarheid ervan. Wanneer een limietbord te dicht op een afslag staat, zijn weggebruikers verminderd in staat om de limiet waar te nemen. Dit komt doordat zij hun mentale aandacht op dat moment nodig hebben om de bocht te nemen en geen ander verkeer te raken.

Ook het type bord waarop de snelheidslimiet is weergegeven, heeft enorme invloed op de waarneembaarheid van de limiet. Zo worden limieten op matrixborden boven de weg beter waargenomen dan limieten op hoge palen naast de weg en vallen matrixborden beter op dan elektromechanische of kantelborden. Snelheidslimieten op kantelborden op hoge palen naast de weg worden bijvoorbeeld gebruikt bij spitsstroken. De verbeterde waarneembaarheid vertaalt zich in een betere opvolging [6.12, 6.14]. De veranderlijkheid van snelheidslimieten is eveneens van invloed op de waarneembaarheid ervan. Uit onderzoek is gebleken dat weggebruikers die herhaaldelijk dezelfde route rijden het niet altijd waarnemen wanneer dynamische snelheidslimieten op matrixborden veranderen. Hoewel de meeste weggebruikers uit de studie verwachtten dat de dynamische limieten konden veranderen, bleek desgevraagd maar liefst 62,5 procent zich niet bewust te zijn van een verhoging van de snelheidslimiet [6.15].

Bij het beïnvloeden van de rijsnelheid speelt ook de begrijpelijkheid een rol. Snelheidslimieten kunnen op verschillende manieren worden weergegeven. Ook al zijn ze allemaal juridisch bindend, de effecten op de opvolging er van verschillen nogal. Zo resulteert een expliciete snelheidslimiet, zoals het welbekende bord met de rode rand, in een veel betere opvolging dan een impliciete snelheidslimiet als het blauwe bord dat de gemeentegrens aanduidt [6.16]. Figuur 34 geeft een voorbeeld van een expliciete en een impliciete snelheidslimiet. Impliciete snelheidslimieten zijn voor weggebruikers veel moeilijker. Desondanks worden ze veelvuldig gebruikt in Nederland.

Een ander belangrijk punt ten aanzien van de begrijpelijkheid is het invoeren van nieuwe regels. Hoe logisch de regels ook zijn, het betekent niet dat iedereen ermee bekend is. Uit een enquête onder 766 weggebruikers blijkt dat eind 2010 nog steeds 17 à 18 procent denkt dat de matrixsnelheden een advies zijn [6.17]. Dat, terwijl al enkele jaren wettelijk is vastgelegd dat het limieten en geen adviezen betreffen.

Hoewel het misschien niet direct voor de hand ligt, heeft ook het kunnen uitvoeren van taken effect op het snelheidsgedrag. De rijsnelheid verlagen, kan natuurlijk iedereen fysiek wel uitvoeren, maar mentaal gezien kan het lastig zijn. Het is voor mensen die merken dat ze te hard rijden bijvoorbeeld lastig om de eigen snelheid te verlagen wanneer er iemand vlak achter ze rijdt. Mentaal gezien is het ook erg moeilijk om de snelheidslimiet te volgen als die niet in overeenstemming is met het wegbeeld. Denk bijvoorbeeld aan een limiet van 30 km/h op een brede weg of een limiet van 80 km/h op een vijfstrookssnelweg. Dit wordt veroorzaakt doordat de verwachtingen en ervaringen niet overeenkomen met het gewenste doelgedrag. Wanneer de aandacht even afglijdt naar iets anders dan snelheid houden, gaan mensen vaak onbewust harder rijden.

Daarnaast is het aanpassen van de rijsnelheid ook een manier om te compenseren voor andere taken die mentale capaciteit opeisen. Dit is een automatisch proces waardoor de automobilist onbewust de snelheid aanpast. Denk bijvoorbeeld aan de kijkersfile die ontstaat bij een ongeval op de andere rijbaan. Men mindert wat snelheid zodat men goed kan kijken naar wat er precies aan de hand is op de andere rijbaan. Borden met te veel tekst die er belangrijk uitzien kunnen eveneens een bron zijn van onverwacht remmen. Daarnaast zijn er ook doelgroepen die snelheid gebruiken als compensatiemechanisme. Onder bepaalde omstandigheden verlagen ouderen bijvoorbeeld hun snelheid om te compenseren voor een verminderde informatieverwerkingscapaciteit. Andersom is bekend dat weggebruikers die ergens zeer bekend zijn hun snelheid verhogen [6.15, 6.18]. Dit is bijvoorbeeld te zien bij hard rijden in woonwijken. Buurtbewoners storen zich aan mensen die hard door de wijk rijden, maar wanneer er gehandhaafd wordt, blijkt veelal dat het niet incidentele bezoekers, maar uitgerekend de bewoners van de wijk zelf zijn die de overlast veroorzaken.

Tot slot het willen in relatie tot snelheidsgedrag. Veel automobilisten overschrijden met regelmaat de snelheidslimiet en veelal gebeurt dit bewust. Automobilisten laten zich maar in beperkte mate beïnvloeden door snelheidslimieten. Wat zijn dan belangrijke factoren voor de snelheid die weggebruikers kiezen? Dat zijn de (vermeende) snelheid van andere weggebruikers [6.19] en factoren zoals haast en plezier. Overigens zegt het merendeel van de Nederlandse automobilisten zich doorgaans aan de snelheidslimiet te houden. Argumenten die daarvoor worden gegeven, zijn het feit dat de limiet verplichtend is, de veiligheid en de kans op een bekeuring [6.6]. Imitatie, acceptatie en eigen doelen spelen een belangrijke rol bij de snelheid die wordt aangenomen. Wat eigen doelen betreft, ligt bij het overschrijden van de limiet de nadruk op hedonistische en winstdoelen, zoals het prettig vinden om hard te rijden, gemak en tijdwinst (zie ook hoofdstuk 5). Aan het zich aan de limiet houden liggen vooral normatieve doelen ten grondslag, zoals het zich houden aan maatschappelijk afgesproken regels.